نارسایی حساب و تفاوت آن با ضعف ها و مشکلات معمول ریاضی

گردآورنده: فاطمه ذاکرزاده، کارشناسی ارشد روانشناسی تربیتی

برخی از افراد دچار ناتوانی های یادگیری مشکلی در یادگیری زبان و خواندن ندارند اما از نظر ریاضیات و یادگیری کمیت ها ضعیف اند. دو مشکلی که در زمینه ریاضیات برای دانش آموزان دچار اختلال یادگیری در قانون تجدید نظرشده ی آموزش و پرورش افراد دچار ناتوانی (IDEA) تصریح شده عبارتند از ۱) محاسبه ریاضیات ۲)منطق ریاضیات. که هردو مشکل مانع پیشرفت در مدرسه و زندگی می شوند(دانش، ۱۳۸۴). در اینجا با بررسی مشکلات نارسایی حساب توضیح خواهیم داد که چگونه این مشکلات با ضعف ها و مشکلات معمول ریاضی تفاوت دارد.

ریاضیات زبانی جهانی و نمادین برای تمام فرهنگ ها و تمدن ها ست که انسان را قادر می سازد تا درباره عناصر و ارتباط کمی آن ها بیندیشد و آنها را ثبت و بیان کند. حوزه ریاضیات همان قدر که عمل شمردن ، اندازه گیری، علم حساب و هندسه وجبر را دربرمی گیرد. ریاضیات بررسی ساختار کلی اعداد و ارتباط بین آنها است، حساب به اعمالی محاسباتی که در  مدرسه آموزش داده می شود اشاره می کند. بسیاری از دانش آموزان دچار ناتوانی های یادگیری با مشکلات عمده ای در زمینه فراگیری ریاضیات مواجه می شوند، این مشکلات اغلب در دوره دبستان خود را نشان می دهد و تا دوره راهنمایی و دبیرستان نیز ادامه می یابد. همه دانش آموزان دچار ناتوانی های یادگیری در درک مفاهیم عددی دچار مشکل نمی شوند. درواقع حتی برخی از دانش آموزانی که ناتوانی شدیدی در زمینه خواندن دارند به خوبی از عهده ی ریاضیات برمی آیند و استعداد زیادی در زمینه تفکر کمی از خود نشان می دهند(دانش، ۱۳۸۴). واژه دیس کلکولیا(Dyscalculia)، نیز توصیف کنندة ناتوانی شدید در یادگیری و استفاده از ریاضیات است. این واژه شبیه دیس لکسیا، به عنوان اختلال در یادگیری مفاهیم ریاضی و محاسبه همراه با بدکاری سیستم عصبی مرکزی تعریف شده است. به عبارت دیگر هم دیس کلکوکیا و هم دیس لکسیا، اشاره به ناتوانی شدید به معنای ضمنی پزشکی دارند و دیس کلکوکیا ناتوانی شدید در ریاضیات با نقص سیستم عصبی است( احدی، کاکاوند، ۱۳۸۲). اختلال در ریاضیات اساساً عبارت است از، ناتوانی در انجام مهارتهای مربوط به حساب که با توجه به ظرفیت هوشی و سطح آموزشی از کسی انتظار می رود. مهارتهای مربوط به حساب از طریق آموزشهای میزان شدة فردی ارزیابی می شود. فقدان توانایی مورد انتظار در ریاضی با عملکرد تحصیلی یا فعالیتهای روزمره تداخل پیدا می کند و مشکلات مربوط به آن فراتر از آن است که با توجه به نقصهای عصبی و حسی همراه، انتظار می رود. افراد دچار نارسایی حساب در محاسبات حساب بین ۱ تا۳ سال پایین تر از حد مورد انتظار عمل می کنند، اما به درمان این اختلال توجه چندانی نشده است از نظر اتو، مک منمی و اسمیت(۱۹۸۳) شاید به این دلیل که بسیاری از والدین و معلمان تصور می کنند حساب در موفقیت تحصیلی کودک به اندازه سایر دروس برنامه مؤثر نیست. اصطلاحات قبلی برای این اختلال عبارت است از: سندرم گرستمن[۱]، محاسبه پریشی، اختلال مادرزادی در حساب، ناتوانی در حساب و اختلال رشدی در حساب. اختلال در ریاضیات تا سال ۱۹۸۰ جزء مشکلات روان پزشکی طبقه بندی می شد. به طور کلی تخریب در چهار گروه از مهارت ها در اختلال ریاضیات مشخص شده است: ۱- مهارتهای زبان( مثل فهمیدن و نام بردن اصطلاحات ریاضی، فهمیدن و نام بردن اعمال و مفاهیم ریاضی و تبدیل آن به نمادها ۲- مهارتهای ادراکی( مثل شناخت و خواندن نمادهای عددی یا نشانه های حساب و گروه بندی ارقام). ۳- مهارتهای ریاضی( مثل رعایت ریاضی، شمارش و یادگیری جدول ضرب). ۴- مهارتهای مربوط به توجه( مثل کپی کردن درست ارقام، به خاطر سپردن ارقام انتقال داده شده)(همان).

علل نارسایی حساب

طبق آمارواقعی ارائه شده (بنابر نظر لویی) بین۱ تا ۳درصد اختلال نارسایی حساب وجود دارد که گاهی این مشکلات با مشکل آموزشی تداخل پیدا می کند. این افراد در ادارک دیداری- فضایی دارای مشکل هستند که در نارسا خوانی و نارسانویسی هم وجود دارد. درصد بالایی از افرادی که عنوان نارسایی حساب به آنها داده می شود افرادی هستند که دارای مشکلات آموزشی هستند. اما به طور کلی عوامل علی  نارسایی حساب عبارتند از:  1- فقدان آمادگی یادگیری: گاهی افراد ممکن است دچار مشکلات رسش و آمادگی ذهنی- شناختی باشند( مثلاً ریاضی زبان مخصوص به خود که شامل کسر و اعشار و… دارد) و افرادی که برچسب نارسایی حساب به آنها داده می شود ممکن است آموزش آنها متناسب با رشد ذهنی کودک نباشد. تنها معیاری که می تواند کمک کند این است که برای دانش آموزانی که فاصله رشدی با بقیه دارند، اجازه آمادگی شناختی به آنها داده شوند و روش آموزش را متناسب با رشد ذهنی کودک باشد اما کودکانی که دارای مشکل نارسایی حساب هستند دچار برگشت پذیری می شوند یعنی عملی را که یکبار درست انجام داده اند همان کار را در تکلیف دیگر درست انجام نمی دهند۲-  تدرس ناکافی یا نادرست(آموزش ضعیف)، به این صورت که عدم ارائه مطالب به ترتیب صحیح و استفاده نادرست از مواد آموزشی و عدم کارورزی معلمان در تدریس مطالب نیز در این اختلال مؤثر است. ۳- اصرار نابجا به این علت که بر یادگیری عادتی مهارتها و حقایق مجزا در در مورد برخی از کودکان مبتلا به نارسایی حساب فاجعه آمیز است و اینکه در برنامه هایی که تأکیدشان بر به کارگیری و درک مفاهیم و مهارتهای مختلف است برای این کودکان پر معناتر شود. ۴- علاقه و انگیزش:  به دلیل ناکامی پیشین این کودکان با هرآنچه که شباهت به حساب دارد، مواجه شوند دلسرد و نومید می شوند. نگرش کودک به مسأله عامل مهمی است، زمانی که این مشکل به خوبی از دیگر مسائل تفکیک شد لازم است برای کودک فعالیتهایی تدارک دیده شود که احتمال موفقیت وی در آنها زیاد است. ۵- تفاوتهای سنی:کودکان مبتلا به مشکلات حساب را در هر سنی می توان مشاهده کرد. بر اساس نظر جانسون و مایکل باست این کودکان در اوائل کودکی مسائل غیر کلامی داشته و بندرت از کار با معما و بازی با معکب داشته اند. آنها همچنین در مقایسه اجسام با یکدیگر و طبقه بندی آنها، درک زبان حساب ، یا تمییز  دادن اندازه های مختلف دشواری دارند. این مشکلات در سالهای متوسطه هم دیده می شود. علاوه بر این موارد ضعف حافظه بینایی و شنوایی، اختلال در تشخیص و درک بینایی، اختلال در تشخیص و درک شنیداری و اختلال در ادراک فضایی  نیز می تواند باعث مشکلات آموزشی در ریاضی شود (احدی وکاکاوند، ۱۳۸۲؛ اخوان و فیضی پور؛ ۱۳۸۴؛ اخوان، ۱۳۸۹).

افراد نارسایی حساب در مهارتهای پایه ریاضی نیز دچار مشکل هستند در افراد عادی نیز ممکن است این مشکل طبیعی باشد اما در این افراد تبدیل به مشکلات می شود. مهارتهای تشخیص مشکلات آنها عبارت است از:

 1-پرسشنامه شناخت شکل: کوکان نارسایی حساب در تشخیص شکل مشکل دارند. گاهی شکل مثلث را در جای مربع می خواهد جای دهد اما کودکان عادی در دوران مدرسه قبل از مدرسه مشکلی در این زمینه ندارند. ۲- مهارت تشخیص اندازه: که در افراد عادی که ممکن است به رشد شناختی لازم نرسیده اند قابل حل است، اما  در افراد نارسایی حساب، ثبات اندازه صورت نمی گیرد و نگهداری ذهنی در آنها اتفاق نمی افتد به این دلیل که درآنها برگشت پذیری و عدم خودکار شدن شناختی وجود دارد. ۳- مفهوم مجموعه و زیر مجموعه: در کودکان عادی رسیدن به این مرحله، نیاز به رشد عملیات عینی دارد( مطابق نظر پیاژه). مثلاً زمانیکه مفهوم سانتی متر به متر را متوجه نمی شوند و برای اندازه گیری باید مفهوم بزرگتر با مفهوم کوچکتر و بزرگتر را فهمیده باشند. ۴- در مفهوم تناظر یک به یک مشکل دارند. ۵- در شمردن( نسبت دادن مفهوم به عدد،در مفهوم ارزش مکانی و مهارتهای محاسباتی) مشکل دارند و بر این موارد مشکلات دیگر آنها شامل حل مسئله( برخی از آنها فاقد مهارتهای تحلیل و استدلال هستند)، گفتن زمان، ارزش پولی، زبان کمی و … هستند( منشی طوسی، ۱۳۷۳؛ اخوان، ۱۳۸۹). عصب شناسان علت این نارسایی را اختلال در شکنج زاویه ای بین دو لوب آهیانه ای و گیجگاهی می دانند. نظریه های تربیتی هم نقص در حافظه کوتاه مدت و عدم خودکارشدن شناختی را توجیه کرده اند و درآخر نظریه پردازش اطلاعات نیز نقص را در چرخه پردازشی(رمزگزاری و یا رمز گشایی و یا سه مرحله پردازش حافظه) می داند.

اما از نظر دیویس نارسایی حساب شکلی از نارساخوانی است که با مشکلات اساسی در حساب و اعداد همراه است. بسیاری از دشواریهای رایج در ریاضی، ناشی از شیوه هایی است که به قصد آموزش دادن آن، مورد استفاده قرار می گیرند. اما شخص نارساخوان دارای مشکلی اساسی است که اگر یادگیری ریاضیات را غیر ممکن نسازد، قطعاً آن را با مشکلات بسیاری همراه می کند. ناتوانی در حساب و حساب پریشی می تواند مستقیماً تحت تأثیر تحریفهای حس زمان باشد که در بین کودکان نارساخوان رواج دارد و همزمان با گم گشتگی شنیداری و دیداری روی می دهد. آنها همچنین در زمینه توالی (مثل مرحله های پیاژه)، نظم و ترتیب درک موقعیت خود نسبت به زمان و ساعت( میزان زمانی که یک فعالیت برده)، مفهوم زمان به صورت چرخه ۱۲ ساعته و محاسبه پول مشکل دارند( اخوان و فیضی پور، ۱۳۸؛ اخوان، ۱۳۸۹).

تشخیص اختلالات حساب

تشخیص اختلالات حساب هنگامی مطرح می شود که مهارت های ریاضی کودک به میزان چشمگیری کم تر از حد مورد اتظار برحسب سن، توانایی هوش و سطح تحصیلات او باشد.تشخیص قطعی فقط پس از انجام یک آزمون استاندارد شده هوشی انفرادی در حساب و کسب نمره پایین تر از سطح مورد انتظار برحسب میزان تحصیلات و ظرفیت هوشی او امکان پذیر است. پیش از تأیید تشخیص اختلال ریاضی اختلال فراگیر رشد و عقب ماندگی ذهنی باید رد شود(رفیعی و سبحانیان، ۱۳۸۲).

برای ارزیابی نارسایی حساب از تکنیکهای رسمی( مانند: بررسی تکالیف کتب، پرسشنامه شفاهی و کار روی تخته سیاه و…) و از آزمونهای منتشر شده (مانند: آزمونهای استاندارد شده پیشرفت تحصیلی، آزمونهای تشخیصی حساب ) استفاده می شود. و در روشهای ترمیمی این نارسایی از روش دیستار(DISTAR) و از سؤالات ساده به پیچیده استفاده می کنند. همچنین از روش چوبهای کوئیزینر و نوارهای مهارتی مریل، پروژه های ریاضی و روش چند حسی و روشهای دیویس(تعیین موقعیت چشم ذهن، تسلط یابی بر نماد، تسلط بر ریاضی) و روش ترمیمی باسل نیز می توان استفاده کرد( اخوان، ۱۳۸۹).

منابع

-احدی، حسن؛ کاکاوند، علیرضا، ۱۳۸۲، اختلال یادگیری(از نظریه تا عمل)، انتشارات ارسباران، تهران.

-اخوان تفتی، مهناز، ۱۳۸۹، نشست های هفتگی درس ناتوانی های یادگیری، نیمسال اول ۹۰-۸۹، دانشگاه الزهراء، تهران.

-اخوان تفتی، مهناز؛ فیضی پور، هایده، ۱۳۸۴،( ترجمه) موهبت نارسا خوانی، رونالد دیویس، انتشارات دانشگاه الزهراء، تهران.

-دانش، عصمت، ۱۳۸۴،(ترجمه) ناتوانی یادگیری، ژانت لرنر، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران.

-رفیعی، حسن، سبحانیان، خسرو، ۱۳۸۲، (ترجمه) خلاصه روان پزشکی علوم رفتاری / روان پزشکی بالینی، سادوک، بنیامین جیمز، سادوک، ویرجینیا آلکوت، انتشارات ارجمند، تهران.