رسش مغز درکودکی

رسش مغز درکودکی

مرضیه نظری (کارشناس کاردرمانی – کارشناس ارشد روانشناسی)

نوباوه گی و نوپایی (تولد تا ۲ سالگی)

هنگام تولد مغز از هرساختار دیگر جسمانی به اندازهء بزرگسالی آن نزدیکتر است . مغز درهنگام تولد ۳۰% درصد وزن آن در بزرگسالی است . ترتیب رشد مناطق مغزی با ترتیب ظاهرشدن تواناییهای گوناگون درکودکان درحال رشد مطابقت دارد .

مثلاً رشد سیناسپی در قشر شنوایی و بینایی از ۳ ـ ۴ ماهگی (پس از تولد) تا پایان سال اول زندگی روی می دهد یعنی دوره ای که ادراک بینایی و شنوایی به نحو چشمگیری رشد می کند . بعد از تولد نورونها شبکه ای پیچیده اتصالات سیناسپی را تشکیل می دهد . از بین مناطقی که مسئول حرکت بدن هستند نورونهایی که سر و دستها را کنترل می کنند قبل از نورونهایی که تنه و پاها را کنترل می کنند اتصالات تشکیل می دهد .

یکی از آخرین مناطق قشر مخ که رشد می کند و میلین دار می شود قطعه های پیشانی است که مسئولیت تفکر خصوصاً هشیاری بازداری تکانها و تنظیم رفتار ازطریق برنامه ریزی را برعهده دارد .

جریان تمایز و تفکیک سلولهای عصبی که شامل بزرگ شدن سلولهای عصبی ـ شکل گیری ارتباط هر نورون با نورون دیگر و آغاز به عمل است پس از تولد شروع می شود و احتمالاً تا سنین بزرگسالی ادامه می یابد.

 بخشی از این جریان بدون تأثیر محرکهای بیرونی است اما غالباً تجارب فرد در انتخاب ـ نگهداری و قوت بخشیدن به ارتباطات خاص میان نورونها نقش مهمی را ایفا می کند .

ـ دو سال اول زندگی دوران طلایی رشد مغز

یک استاد روانشناس کودک می گوید : واقعاً لازم است والدین بدانند که چقدر داده هایشان به فرزندان مهم و سرنوشت سازاست و کودک ازسنین بسیار پایین و بدو تولد تحت تأثیر تربیت والدین قرار می گیرد درعین حال تحقیقات دانشمندان روی دو گروه مشاهده و آزمایشی از کودکان نشان داده است که تجارب و تعالیم دورن کودکان روند رشد و تکامل مغزی را تسریح و تقویت می کند دوسال اول زندگی به نوعی دورهء طلایی رشد مغزی کودک است و این زمان دوران ایجاد ارتباط های مغزی بحساب می آید دراین سن درمغز بیش از ۳۰۰ تریلیون ارتباط وجود دارد و در همین زمان سلول هایی که هنوز مرتبط نشده اند و مورد استفاده قرار نگرفته اند غیر قابل استفاده می شوند .

ـ جانبی شدن و انعطاف پذیری قشر مخ :

هنگام تولد نیم کره ها جانبی شدن را آغاز کرده اند اغلب نوزادان وقتی به صداهای گفتاری گوش می کنند در نیمکره چپ فعالیت امواج الکتریکی بیشتری نشان می دهد در مقابل نیمکره راست به صداهای غیر گفتاری و محرکهایی مثل مایع ترش مزه بیشتر واکنش نشان می دهد جانبی شدن در ۸ ـ ۱۰ سالگی کامل می شود مغز جانبی شده قطعاً انطباقی است جانبی شدن مغز در مقایسه با زمانی که هر دو طرف قشر مخ دقیقاً وظایف یکسان انجام می دانند تنوع بسیار بیشتر استعدادها را ممکن می سازد .

درسال اول تراکم سیناپسی افزایش می یابد ولی در ۱۰ ماهگی متوقف می شود و از یک سالگی تا پایان عمر کاهش می یابد این بدان معناست که مهارتهای دانشی که کودکان خردسال می آموزند غالباً همراه است با گسترش و تقویت برخی سیناپسی و کامل شدن برخی دیگر نه اضافه شدن سیناپسی جدید .

رسش طبیعی زمینهء لازم را برای بروز کنشهای روان شناختی فراهم می کند . ولی شرایط تحریک کننده محیطی برای پیشرفت و ادامهء آن لازم است . هر توانایی (حرکتی ـ کلامی شناختی) مربوط به مراکز خاصی از مغز می شود و تا آن مراکز مغزی رشد نکرده آن توانایی بروز پیدا نمی کند و آموزش هم فایده ای ندارد .

عملکردهای انسان محصول تعامل پیچیده سخت افزار زیستی مغز و نظام عصبی و سایر اندامها و مجموعه وسیع و گوناگون از وقابع خارجی است که ذهن و بدن آدمی را به خود مشغول می دارد .

ـ جهش های رشد مغز و دوره های حساس رشد :

دوره های حساس برای مغز زمانی است که تشکیل سیناپسی ها به اوج خود رسیده اند و آماده اند تا ازمحیط محرکاتی را دریافت کنند و محرومیت حسی بر رشد مغز تأثیر سوء فراوانی دارد چندین جهش درقطعه پیشانی که به تدریج به سایر نقاط مغز گسترش می یابد درسال اول زندگی یافت می شود .

۳ ـ ۴ ماهگی بصورت ارادی کودک بسوی اشیاء دست دراز می کند .

حدود ۸ ماهگی سینه خیز رفتن و جستجو برای اشیاء پنهان را آغاز می کند .

حدود ۱۲ ماهگی راه می روند و رفتار جستجوگرانه پیشرفته تری نشان می دهد .

۵/۱ ـ ۲ سالگی زبان شکوفا می شود .

جهش های دیگر در ۹ ـ ۱۲ ـ ۱۵ ـ ۱۸ سالگی بروز می کند این دوره دوره ی تکمیل و اصلاح تفکر انتزاعی است تولید انبوه سیناپسی می تواند علت جهش های رشد مغز در ۲ سال اول زندگی باشد رشد شبکه های عصبی و پیچیده و کارآمدتر به علت کاهش سیناپسی ـ میلین دارشدن و اتصالات دروتریین قطعه های پیشانی و سایر مناطق مغزی می تواند سایر جهش های مغزی را توجیه کنند . البته محققین معتقدند آنچه به رشد مغز کودک درهر یک از این دوره های حساس رشد کمک می کند تجربه است .

ـ بازتابها :

بازتابها الگوهای رفتاری منظم نوزاد هستند اغلب بازتابهای نوزاد در ۶ ماه اول ناپدید می شوند محققین معتقدند علت آن این است که با رشد مغز کنترل ارادی بررفتار به تدریج افزایش می یابد .

بازتاب مورو

بازتاب شنا

بازتاب بابینسکی

بازتاب داروین

بازتاب راه رفتن

بازتاب ته پا

ـ از این کودکی ۲ ـ ۴ سالگی :

مغز از ۷۰% به ۹۰% وزن خود در بزرگسالی افزایش می یابد با ادامه دار شدن و کاهش سیناپسی کودکان در انواع مهارتها نظیر هماهنگی جسانی ادراک توجه حافظه زبان تفکر منطقی و تخیل پیشرفت می کنند .

ـ نیمکره ها :

نیمکره ها با سرع متفاوتی رشد می کنند نیم کره چپ در اغلب کودکان بین ۳ ـ ۶ سالگی جهش رشدی چشمگیری دارد برخلاف دوران جنینی که بیشتر ازیاد و نمو سلولهای عصبی است و بعد وضعیت ثابتی به خود می گیرد که بیشتر از رشد رشته های عصبی می باشد (مهارتهای زبان که معمولاً درنیمکرهء چپ جای دارند در اوایل کودکی با سرعت چشمگیری رشد می کنند) درمقابل نیمکرهء راست در اوایل و اواسط به کندی رشد می کند و در ۸ ـ ۱۰ سالگی جهش کمی دارد .

 (مهارتهای فضایی مانند یافتن مسیر از محلی به محل دیگر ـ کشیدن تصاویر ـ تشخیص دادن اشکال هندسی به تدریج در دوران کودکی به نوجوانی پرورش می یابند . محققان متوجه شدند نمرات تست ریاضی کودکان درسنین ۶ ـ ۵ سالگی ارتباط قابل توجهی با موفقیت آنها درسالهای بعدی دارد مهارتهای خواندن در کودکستان ، موفقیت تحصیلی آنها را درسال بعدی پیش بینی کرده است .

۴ ـ ۶ سالگی :

علاوه بر کرتکس سایر قسمتهای مغز در اوایل کودکی رشد خوبی می کنند . در عقب و پایه مغز مخچه قرار دارد رشته هایی که مخچه را به قشر مخ وصل می کنند بعد از تولد میلین دار می شوند ولی این فرایند تا ۴ سالگی کامل نمی شود . ساخت شبکه ای یکی از ساختارهای مغز که گوش به زنگ بودن و هشیاری را حفظ می کند در اوایل کودکی تا نوجوانی میلین دار می شود .

جسم پینه ای : میلین دار شدن جسم پینه ای تا پایان سال اول زندگی آغاز نمی شوند در ۴ ـ ۵ سالگی رشد آن خیلی پیشرفت می کند و به کارایی تفکر کمک می کند دانشمندان ۲۲۳ تن از کودکان سنین ۱۶ ـ ۶ سال را در هر گروه مورد بررسی قرار داده و تصویرهای متعددی از مغز آنها گرفتند در یک گروه که رشد طبیعی دارد قشر مخ با همان سطح خارجی آن به جایی که درآن افکار جریان دارد و تمرکز انجام می شود طی دوران کودکی ضخیم تر می شود . سپس طی دوران بلوغ هنگامیکه مغز به رشد کامل می رسد . این سطح از قشاء میلین نازک گشته و نرونهای عصبی خود را ازدست می دهد .

به گفته دکتر فیلیپ شاردون پزشک موسسه سلامت بیشتری قسمت ازخالی در آن رشد مغز به کندی صورت می گیرد . دقیقاً آن بخش از قشر مغز است که مربوط به دقت و تفکر فرد است او می گوید پزشکان نمی توانند اختلالات مربوط به مغز را با تکنولوژی عکس برداری تشخیص دهند چون مغز انسان آنقدر درحال تغییر و تحول است که گرفتن عکس ازآنان به ندرت می توانند تشخیص دهند چه نوع اختلالاتی دارد .

در ۱۱ ـ ۶ سالگی :

در ۶ سالگی مغز به ۹۰% وزن آن در بزرگسالی می رسد و سپس به کندی به رشد خود ادامه می دهد . دراین دوران مغز به دو تغییراساسی در پردازش اطلاعات کمک می کند افزایش توانایی پردازشی اطلاعات بین ۱۱ ـ ۶ سالگی لازم برای پردازشی اطلاعات درانواع تکالیف شناختی کاهش می یابد این از افزایش سرعت تفکر براساس تغییرات درمغز خبر می دهد که احتمالاً علت آن ادامه میلین دار شدن و کاهش سیناپسی درمغز است افزایش بازداری شناختی گرچه بازداری شناختی یعنی مقاومت کردن دربرابر دخالت اطلاعات نامربوط از زمان نوباوگی به بعد بهبود می یابد در اواسط کودکی پیشرفت چشمگیری دارد اعتقادبر این است که علت بازداری شناختی رشد بیشتر قطعه پیشانی قشر مخ است بازداری شناختی با پاک کردن اطلاعات غیرضروری از حافظه فعال به مهارتهای پردازشی اطلاعات کمک می کند .

 

منابع :

 

حسن احدی ـ شکوه السادات نبی جمالی ـ روانشناس رشد ـ تهران چاپ و نشر بنیاد ۱۳۷۴

۱ ) درک ، نور ای (روانشناسی رشد ج ۱) ترجمه یحیی سید محمدی ـ تهران ، ارسباران ۱۳۸۵

۲ ) لطف آبادی . حسین و همکاران (روانشناسی رشد ج ۱) تهران سمت ۱۳۸۵

۳ ) مندر ، محمود (روانشناسی رُنتیک) تهران سمت ۱۳۸۵