سوء استفاده جنسی از کودکان

سوء استفاده جنسی از کودکان

فریده قلی نژاد ( کارشناسی ارشد روانشناسی)

مقدمه :

کودک آزاری جنسی پدیده ی شایعی است که بسیاری از موارد آن هرگز اشاره نمی شود ولی آسیبهای ناشی از آن در برخی موارد غیرقابل جبران بوده یا به سختی جبران می شوند .

با گسترش فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی و امکان دسترسی بیشتر کودکان به وسایلی نظیر تلفن همراه و اینترنت ، امکان ارتباط آنها با افراد مختلف فراهم شده است از سوی دیگر ، نیاز کودک به فعالیت های فوق برنامه در خارج ازمنزل و تنوع روبه گسترش اینگونه فعالیتها و توجه هرچه بیشتر خانواده ها به این نیازها و نیز نیاز بیش از پیش کودکان به آموزش های بیشتر در زمینه های علمی ، هنری و فنی به منظور افزایش توانمندی آنها درجامعه باعث شده است که میزان تعامل کودکان با سایر افراد در خارج از محیط خانواده و در شرایطی دور از نظارت والدین افزایش یابد . این نوع تعاملات در کنار تمام مزایای خود ، آسیبهایی را نیز به همراه دارد . امروزه روش های جدیدی از آزار جنسی کودکان بوجود آمده است که والدین از آنها بی اطلاع هستند . آگاهی خانواده ها از پدیدهء کودک آزاری جنسی باعث می شود والدین بتوانند اقدامات پیشگیرانهء مناسب را در زمان مقتضی بکار گیرند .

 

ـ سوء استفادهء جنسی چیست؟

در تعریف قانونی ، سوء استفاده جنسی عبارت است از : تماس جنسی یک فرد بزرگسال (بالای ۱۸ سال) با یک کودک (کمتر از ۱۸ سال) که معمولاً با تحت فشار قرار دادن و استفاده از زور و یا از طریق فریب دادن یا اغوا نمودن قربانی اتفاق می افتد . چنانچه فرد مهاجم کمتر از ۱۸ سال سن داشته باشد ، در صورتی به این تماس سوء استفاده جنسی اطلاق می شود که تفاوت سنی او با کودک قربانی قابل توجه بوده و یا او را به زور به رابطهء جنسی وادار کرده باشد . مهاجمین ممکن است یک یا چند نفر ، هم چنس یا غیر هم جنس باشند . سوء استفاده جنسی می تواند به اشکال مختلف تماسی ازجمله لمس بدن از روی لباس و یا بدون لباس ، بوسیدن ، تماس جنسی تناسلی ، مقعدی یا دهانی و بکارگیری اشیای نافذ و به روشهای غیر تماسی مثل نمایشگری جنسی ، عکس برداری یا تصویر برداری جنسی و یا از طریق انتشار تصاویر و یا پیامهای جنسس در اینترنت برای کودکان انجام شود .

سوء استفاده جنسی توسط محارم زمانی اتفاق می افتد که کودک توسط خویشاوندان درجه یک نظیر پدر ، مادر ، برادر ، خواهر و سایر خویشاوندان مثل عمو یا دایی و غیره وادار به فعالیت جنسی شود . در برخی موارد ممکن است کودکان رفتارهای جنسی ای را بروز دهند که از نظر رشدی متناسب بوده و بطور طبیعی در بسیاری از کودکان دیده می شود ، مثل برخی کنجکاویهای جنسی بین همسالان در کودکان پیش دبستانی و دبستانی اینگونه رفتارها سوء استفادهء جنسی محسوب نمی شوند .

ـ عوامل خطر در کودک آزاری جنسی کدامند؟

وقتی صحبت از عوامل خطری شود منظور ما عواملی هستند که احتمال وقوع آزار جنسی را افزایش می دهند . یعنی به نوعی کودک را آسیب پذیرتر می سازند . در مقابل عوامل خطر ، عوامل حفاظت کننده نیز مطرح می شوند که معمولاً کودک را دربرابر این واقعه محافظت می کنند . مسئلهء حائز اهمیت این است که به صرف یک عامل خطر و یا یک عامل حفاظت کننده نمی توان گفت که کودک حتماً مورد آزار قرار می گیرد و یا برعکس حتماً محافظت می شود . معمولاً وجود چند عامل خطر همزمان و یا فقدان مجموعه ای از عوامل حمایتی مناسب است که در این موارد تعیین کننده می باشند . این عوامل را می توان به گروههای مختلفی تقسیم بندی نمود . برخی از این عوامل مربوط به کودک و ویژگیهای اوست مثل برخی ناتوانی های جمسی یا ذهنی نظیر عقب ماندگی ذهنی ، دختر بودن ، سنین قبل تا اوایل بلوغ ، برخی عوامل مربوط به شرایط خانوادگی هستند . مانند وجود بیماریهای روانی خاص در افراد خانواده ، انزوای اجتماعی ، نزدیکی و درهم تنیدگی بیش ازحد روابط افراد خانواده ، زندگی تعداد زیاد افراد خانواده در فضای کوچک و نزدیکی فیزیکی بیش ازحد خانواده ، مشخص نبودن حریم و حد و مرز بین افراد مبهم بودن نقش افراد خانواده به عنوان والد یا فرزند (مثلاً فرزندی که نقش شریک جنسی والد را ایفا می کند) ، ساختارهای خشک و غیر منعطف در خانواده ، ارتباط ضعیف زوجین ، مصرف مواد مخدر و الکل ، ضعف مهارتهای فرزند پروری ، ناتوانی والدین در مراقبت کافی از فرزندان ، درگیر بودن والدین در رفتارهای بزهکارانه ، مشکلات شخصیتی نظیر بی ثباتی در شخصیت . برخی از عوامل خطر مربوط به محیط های اجتماعی است مثل زندگی در محیط هایی که افراد بزهکار و خلافکار در همسایگی حضور دارند . عوامل خطری هم وجود دارد که به مهاجمین مربوط می شوند ، این عوامل عبارتند از : سابقه آزار دیدگی ، داشتن مشکلات روانی ، انفعال و بی کفایتی از نظر اجتماعی و قرارداشتن در سنین نوجوانی فقدان بسیاری از نقائص فوق و وجود رابطه مناسب بین افراد خانواده ، ارتباط مناسب و امن والد و کودک ، نظارت و مراقبت کافی والدین ، ارتباط با همسالانی که فاقد رفتارهای بزهکارانه هستند و نیز توجه به انتخاب محیط های اجتماعی سالم برای زندگی و تحصیل ازجمله عوامل حفاظتی محسوب می شوند .

ـ درچه موقعیتهایی احتمال وقوع آزار جنسی بیشتر است؟

غیر از عوامل خطریکه می توانند احتمال وقوع و تکرار کودک آزاری را افزایش دهند ، در برخی شرایط و موقعیتها به رغم مراقبت والدین احتمال کودک آزاری جنسی افزایش می یابد . این موقعیت ها ، موقعیت هایی هستند که نظارت والدین بطور طبیعی در آنها کاهش می یابد و زمان و مکان مناسب برای مهاجم فراهم می شود . یکی از این موقعیتها ، موقعیتهای دونفره است که فرد بزرگسال با کودک یا دوکودک با هم برای تعامل یا بازی تنها هستند . فرد بزرگسال ممکن است بصورت موقت وظیفهء مراقبت از کودک را داشته باشد ، بخواهد او را سرگرم کند و یا اینکه به او آموزش یا مهارتهای را تعلیم دهد . حضور دوکودک درکنار یکدیگر به منظور بازی و یا سرگرمی ، به خصوص اگر تفاوت سنی قابل توجه باشد ، وضعیت دیگری است که نظارت والدین درآن شرایط کاهش می یابد . برخی مطالعات نشان داده اند که ۸۰ درصد موارد کودک آزاری در چنین موقعیتهایی اتفاق می افتند . در مواردی که کودک آزاری توسط افراد غریبه اتفاق می افتد ، کودک آزار به دلیل دراختیارنداشتن این شرایط مجبور به فریب و یا ربودن کودک با تهدید و انتقال او به مکانی مناسب است که اغلب دشوار بوده و احتمال وقوع آن کمتر است . در برخی موقعیتهای دیگر که کودک به دلیل اعتماد به نفس پایین ، شرم و ترس قادر نیست ماجرا را افشاء نماید و در مواردی که مهاجم می تواند کودک را برای ممانعت از افشاگری تهدید کند ، یا شرایطی ایجاد کند که والدین گفته های کودک را باور نکنند و نیز مواقعی که والدین از فرزندشان غافلند و مهاجم از این غفلت آگاه است ، آزارجنسی ادامه می یابد .

ـ بیشتر چه افرادی ممکن است کودک را مورد آزارجنسی قرار دهند؟

درجریان رشد و تکامل کودک ، افراد مختلف و دوستان با او در ارتباط و تعامل هستند . والدین ، افراد خانواده ، خویشاوندان و بچه های بزرگتر فامیل ، مخاطبین اینترنت و سایر مراقبین (پرستار ، مربی ، افراد ارائه دهندهء خدمات آموزشی و فوق برنامه و افرادی که به نوعی درخانه رفت و آمد دارند ، افراد غریبه و ….) براساس برخی گزارشها ۶۰ درصد کودکان توسط کسانی آزارجنسی دیده اند که مورد اعتماد افراد خانواده بوده اند و به مدت طولانی با کودک تعامل داشته اند و در ۹۰ درصد موارد کودک یا خانوادهء او ، فرد مهاجم را از قبل می شناخته اند .

ـ مهاجمین ازچه راه هایی مانع افشاگری می شوند؟

۱ ـ تقویت احساس شرم در کودک : به این طریق که صحبت راجع به مسائل جنسی با دیگران را زشت و خجالت آور توصیف می کنند و این فکر که کسی نباید درمورد این مسائل با دیگران صحبت کند را در ذهن کودک تقویت می کنند

۲ ـ سرزنش کودک و انداختن مسئولیت آزار به دوش کودک .

۳ ـ ترساندن کودک از واکنش احتمالی اطرافیان .

۴ ـ گیج نمودن کودک و مخدوش کردن واقعیات .

۵ ـ تهدید کردن .

۶ ـ طبیعی جلوه دادن این رفتار .

تقویت مهارتهای جرأت داشتن و نه گفتن درکودکان و افزایش اعتماد به نفس آنها می تواند آنان را دربرابر این پدیده محافظت نماید .

ـ آزارجنسی کودکان چه اثراتی برکودک و خانواده دارد؟

آزارجنسی کودکان می تواند جنبه های مختلف رشد آنها را تحت تأثیر قرار دهد و عملکرد خانواده را تا مدتها مختل نماید . درمورد تأثیرات این مسئله برخانواده طیف وسیعی از اثرات را می توان نام برد ، این اثرات عبارتند از : مشکل در روابط بین افراد خانواده ، متزلزل شدن رابطهء عاطفی بین والدین ، احساس گناه و ناتوانی در انجام وظیفه مراقبت از فرزند ، بروز احساسات منفی بین افراد خانواده مثل خشم و نفرت (بخصوص اگر مهاجم از افراد خانواده باشد) یا برعکس بروز هیجانات مثبت افراطی ، توجه بیش ازحد و برآورده سازی افراطی درخواست های کودک ، بکارگیری روشهای نامناسب فرزند پروری ، بروز مشکل درتعامل خانواده با اطرافیان ، افت عملکرد شغلی والدین و آسیب های اقتصادی ، مشکلات رفتاری ، هیجانی و عاطفی که مهمترین پیامدهای روانی این پدیده هستند شامل رفتارهایی مثل پرخاشگری ، لجبازی ، ترس ، اضطراب زیاد ، وابستگی شدید به مراقبت ، شب ادراری ، بیش برانگیختگی ، شکایت های مکرر جسمی ، مشکلات به خواب رفتن و یا بیدار شدنهای مکرر درخواب ، کابوس های شبانه ، تغییرات خلقی ، بروز رفتارهای جنسی یا اشارات جنسی در بازی ها و نقاشی ها ، فکر خودکشی یا اقدام به آن ، خیره شدن های مکرر به یک نقطه یا درفکر فرو رفتن به مدت طولانی ، خیال بافی بیش ازحد ، افسردگی ، احساس گناه ، بی ارزشی ، افت تحصیلی ، تغییر درعملکرد مدرسه و یا امتناع از مدرسه رفتن ، در سنین بالاتر احتمال بروز رفتارهای پرخاشگرانه ، رفتارهای جنسی نامتناسب ، اقدام به خودکشی ، آسیب رساندن به خود و دیگران ، آتش افروزی و مصرف مواد مخدر افزایش می یابد .

 جنسیت در نحوهء بروز این مشکلات موثر است بعنوان مثال در پسرها پرخاشگری وآسیب به دیگران بیشتر دیده می شود . اختلالات غذا خوردن مثل بی اشتهایی و پرخوری عصبی (بخصوص در دختران) و نداشتن امید به آینده ، اقدام به خودکشی از جمله این پیامدهاست .

ـ مشکلات روانی پس از واقعه تحت تأثیر چه عواملی هستند؟

مشکلات روانی که بعد از این مسئله اتفاق می افتند تحت تأثیر عوامل مختلفی ازجمله شدت ، مدت و نوع آزار دفعات بروز آن ، سن ، جنس و معنای آزار برای کودک و با توجه به سطح رشد ، سطح رشد شناختی کودک ، رابطه کودک با مهاجم ، میزان برخورداری از حمایت های خانوادگی و اجتماعی ، میزان برخورداری از مداخلات تخصصی و درمانی ، میزان سازگاری کودک و خانواده با واقعه ، عملکرد خانواده ، ویژگی های فرهنگی و اجتماعی است . چنانچه شدت آزارجنسی زیاد و یا به روشهای غیرمعمول توأم با تهدید و ارعاب یا تکرار شونده باشد ، به نحوی که کودک بتواند به شکل مناسبی ازخود دفاع کند .

درمواردی که کودک به لحاظ سنی یا جنسیتی قابلیت سازگاری کمتری با واقعه داشته باشد (مثلاً در پسرها) آسیب بیشتری به کودک وارد خواهد شد . آزارجنسی کودکان توسط افراد خانواده ، درمقایسه با آزارجنسی آنها ازسوی غریبه ها اثرات مخربتری دارد .

ـ آیا کودک آزاری جنسی آثارجسمی نیز درپی دارد؟

کودک آزاری جنسی برعملکرد و ساختمانهای مغزی کودک اثر دارد . امروزه دیگر اثرات روانی وقایع را جدا از اثرات جسمی درنظر نمی گیرند . متخصصین معتقدند که عملکردهای روانی نظیر احساسات ، افکار و رفتار انسان ناشی از کارکردهای مغزی است . درواقع کارکردهای مغزانسان تظاهرات روانی را ایجاد می کنند . از آسیب های روانی ریشه در آسیبهای مغزی دارند . مسیر تکاملی مغز انسان بعد از تولد طی می شود و به همین دلیل است که کودکان در زمان تولد به اندازهء بالغین قادر به تکلم ، فراگیری ، استدلال منطقی و …. نیستند و این تواناییها را به تدریج درطی بیست سال اول زندگی کسب می کنند . بنابراین آسیب پذیری مغز در دوران کودکی بیشتراست و وقایع و آسیبهای هیجانی و استرس های محیطی می توانند این تکامل را تحت تأثیر قرار دهند . محافظت کودکان دربرابر آزارجنسی و آسیب های روانی شدید باعث می شود که آنها رشد و تکامل عصبی بهتر و مغز سالم تری داشته باشند .

ـ پنهان کردن آزارجنسی چه پیامدهایی برای کودک دارد؟

۱ ـ مشکلات روانی : درمواردی که مسئله ای پنهان بماند امکان برخورداری از حمایت اطرافیان و مراقبین برای سازگاری فراهم نیست . بعلاوه ، ازآنجا که هنوز از قدرت استدلال کافی برای تجزیه و تحلیل وقایع برخوردار نیست درگیر افکار ، خطاهای شناختی و باورهای نادرست درمورد خود و اطرافیان می شود که این مسئله بروز مشکلات روانی نظیر اضطراب ، افسردگی و مشکلات رفتاری را افزایش می دهد .

۲ ـ مشکلات هیجانی : کودک درمواجهه با این استرس هیجانات متفاوتی را تجربه می کند . کودک باید بتواند به شکل مناسبی هیجانات را بشناسد ، بروز دهد و کنترل کند . درصورتیکه کودک واقعه را پنهان نماید امکان بروز هیجانات در شرایط مناسب فراهم نمی شود و کودک به روش های غیرانطباقی مثل خشم شدید ، پرخاشگری ، لجبازی ، مقابله جویی و بدرفتاری ، این هیجانات را برون ریزی خواهد کرد .

۳ ـ پیامدهای اجتماعی : برون ریزی نامناسب هیجانات و بروز رفتارهای جنسی نامناسب درارتباط با همتایان ، باعث طرد شدن آنها ازسوی همسالان و اطرافیان و درنتیجه انزوای بیشتر می شود .

۴ ـ مشکلات تحصیلی : به تمام موارد ذکرشده قبلی و بعلاوه اثرات ـ آسیب بر عملکرد مغزی و تمرکز کودک ممکن است باعث مشکلات یادگیری و نقض عملکرد تحصیلی شود .

۵ ـ مشکلات جسمی : آزارجنسی می تواند با آسیب ها و مشکلات جسمی خاصی همراه است (آسیب نواحی تناسلی به صورت زخم یا پارگی ، انتقال بیماری های خاص ، احتمال وقوع حاملگی و ….) ازجمله مشکلاتی هستند که به دنبال آزارجنسی ، خطر بروز آنها افزایش می یابد .

ـ چگونه می توان از این پدیده جلوگیری کرد؟

پیشگیری از این پدیده نیازمند سازو کارهای وسیع در حوزه های مختلف فردی ، خانوادگی و اجتماعی است و باید سازمانهای مختلفی باهم هماهنگ شوند تا بتوانند خدمات پیشگیرانه را به جامعه ارائه دهند . آموزش همگانی ، بهبود روشهای فرزند پروری ، درمان بیماریهای روان پزشکی و پیشگیری از بروز این بیماریها ، آموزش مهارت های اجتماعی به کودکان ، پیشگیری از گسترش مصرف مواد مخدر و درمان مبتلایان ، بهبود عملکرد خانواده ها ، کاهش مشکلات اجتماعی افراد ، بهبود وضعیت مسکن و وجود فضاهای کافی برای زندگی افراد در کنار هم از جمله مداخلات پیشگیرانه ای هستند که درسطح اجتماعی می توانند موثر باشند . درسطح خانواده ، خانواده ها نیز می توانند تمهیداتی را برای پیشگیری از وقوع آزارجنسی برای کودک شان درنظر بگیرند :

۱ ـ داشتن نظارت کافی برکودکان و تعاملات آنها با سایر افراد : والدین باید برتعاملات کودک با افراد غریبه و آشنا نظارت کافی داشته باشند و در هرلحظه بدانند که کودکشان کجاست ، با چه کسی است و مشغول چه فعالیتی است . والدین توجه داشته باشند که نظارت برفعالیت های کودک حق و وظیفه آنهاست و با برقراری مقرارت مشخص در این خصوص می توان این نظارت را به حداکثر رساند .

۲ ـ پیش بینی شرایطی که درآن آزارجنسی برای کودک بیشتر است : درمواردی که براساس شرایط زمانی و مکانی احتمال بروز آزارجنسی افزایش می یابد ، لازم است والدین مراقبتهای خود را افزایش دهند . مثلاً درمواردی که افراد بزهکار درهمسایگی حضور دارند و یا درساعات خاصی ازشبانه روز که حضور کودک درمحیط بیرون از منزل با احتمال بیشتر آزارجنسی همراه است .

۳ ـ شناخت عوامل خطر فردی : درصورت وجود برخی عوامل خطر درکودک ، مثل عقب ماندگی ذهنی ، لازم است مراقبت والدین برای کاهش خطر بروز آزارجنسی افزایش یابد .

 

4 ـ شناخت عوامل خطرخانوادگی : درمان افراد مبتلا به اختلالات روانی یا افراد مبتلا به اختلالات مصرف مواد مخدر ، بهبود روابط بین افراد خانواده ، تعیین حد و مرز بین افراد و اجتناب از درهم تنیدگی روابط ، تأمین فضای کافی فیزیکی برای زندگی افراد و …. ازجمله عواملی هستند که می توانند به کاهش خطر آزارجنسی کمک کنند .

۵ ـ آموزش مهارتهایی که می توانند کودک را برای مقابله با این پدیده توانمند سازند : آموزش روشهایی مثل چگونگی مقابله با مهاجمین ، عدم اعتماد به افراد غریبه و وعده های آنها ، فریاد کشیدن و کمک خواهی و جرأت مندی می تواند به کودک کمک کند . والدین می توانند این روشها را درحین بازی ، بدون اینکه بخواهند ترس و وحشت شدید در کودک ایجاد نمایند با او تمرین کنند .

ـ آموزش چه مهارتهایی به کودک می تواند احتمال وقوع آزارجنسی را کاهش دهد :

تبادل مناسب اطلاعات و آموزش روشهای شناسایی موقعیت های احتمالی آزارجنسی و روشهای مقابله با آن می تواند به کودک کمک کند تا کمتر دچار آسیب شود . برخی از این روشها عبارتند از :

۱ ـ به کودکان درمورد مراقبت از بدنشان آموزش بدهید : به کودکان درمورد نحوهء مراقبت از قسمتهای مختلف بدن و اهمیت عدم دستیابی سایر افراد به قسمتهای محرمانهء بدن آموزش بدهید . این آموزشها باید مطابق سطح درک و فهم کودک و با ارائه مثال های روشن و واضح باشد .

۲ ـ درمورد مفهوم آزار با کودک صحبت کنید : مفهوم آزار و کودک آزاری را با کلمات ساده و قابل فهم برای کودک توضیح دهید باید دقت کنید که درمورد مسائل جنسی اطلاعات متناسب با سن کودک ارائه شوند و دادن اطلاعات زیاد ازحد و نامتناسب با سن برای کودک آسیب زاست .

۳ ـ مدل رفتاری کودک برای اینگونه مراقبتها باشید : والدین باید با رفتارشان به عنوان یک مدل روش مراقبت از بخش های مختلف بدن ازجمله اندامهای جنسی را به کودک آموزش دهند .

۴ ـ به کودکان آموزش دهید که برخلاف قانون است که کسی رفتاری جنسی را نزد آنها یا با آنها بروز دهد و دراین مورد مثال بزنید . به کودکان آموزش دهید که چه قسمتهایی از بدنشان را کسی حق ندارد ببیند یا لمس کند .

۵ ـ به کودکان آموزش دهید که هر فردی می تواند مهاجم باشد . اینکه فرد مورد نظر عضو خانواده ، دوست خانوادگی ، فرد مورد اعتماد خانواده و …. باشد رفتار او را موجه نمی سازد .

۶ ـ به کودکان آموزش دهید که درصورت مواجهه با این درخواست ها یا احساس اینکه فرد مورد نظر قصد چنین رفتارهایی را دارد با نه گفتن و مخالفت ، مانع رفتار شده و به سرعت ازموقعیت خارج شوند و با والدین تماس بگیرد

 

7 ـ به کودک آموزش دهید که احترام به بزرگترها به معنای اطاعت بدون چون و چرا از درخواست های آنها نیست و برای آنکه بچهء با ادبی به نظر برسد ، لازم نیست هرخواسته ای را اطاعت کند .

۸ ـ به کودک آموزش دهید درمواقعی که مهاجم به زور متوسل می شود با فریاد کشیدن و کمک خواهی و اطلاع دادن به والدین ، مربیان یا معلمان و یا استفاده از خطوط تلفنی کمک فوری سازمان بهزیستی یا پلیس ۱۱۰ امکان آزار را از مهاجم بگیرد .

ـ نکته مهم :

وقتی حادثه ناگواری مثل سقوط از ارتفاع یا شکستن دست و پا برای کودک اتفاق می افتد ، والدین در اولین اقدام سعی می کنند سلامت کودک را تأمین کنند و اقدامات حمایتی و درمانی مناسب را برای کودک فراهم سازند ، نه این که او را سرزنش کنند . درموارد کودک آزاری هم باید واکنش والدین به همین شکل باشد .

 

ـ منبع :

جواد محمود قرائی (۱۳۸۶) ، سوء استفادهء جنسی ازکودکان ، تهران : انتشارات قطره .