استفاده از داستان برای پرورش اندیشیدن

استفاده از داستان برای پرورش اندیشیدن

ریحانه  عابدین زاده (کارشناس آموزش ابتدایی- مدیر آموزشگاه آفرینش)

قصه و قصه گویی به قدمت تاریخ بشر ریشه دارد به گونه ای که بشر زندگی خودرا درچهارچوب قصه ها به تصویر کشیده است و قصه ها نیز زندگی بشر را شکل داده ، دگرگون ساخته و متحول نموده اند . قصه ها بازنمایی ما ازخودمان و تجربه هایمان است . دراین مقاله به بحث پیرامون ارزش های قصه و کاربردآن در فرآیندهای آموزشی و درمانی مشکلات روان شناختی و مهمترین فنون مورد استفاده برای کاهش مشکلات روانی کودکان و استفاده از داستان و قصه گویی برای پرورش تفکر در کودکان پرداخته شده است .

اخیراً روان شناسان به بررسی اهمیت داستان درزندگی کودکان و نوجوانان پرداخته اند .

 اعم ازاینکه یک داستان خاص بخاطر سپرده شود یا خیر، بازگویی یک داستان همیشه برای رشد کودک مفید است . نحوه ی این تأثیرگذاری هنوز روشن نیست ، جز اینکه هرداستانی تجارب و هیجان های شنونده را درگیرمی سازد و یادگیری را تسهیل می کند . هر مشکل فرصتی برای اعضای خانواده است تا بسیاری از ارزشهای اخلاقی را جستجو کنند . در این مقاله الگویی از قصه گویی پیشنهاد شده که می تواند هر یک از فرصت ها را در قالب موقعیت هایی خیالی و دیالوگهایی ساده برای آموزگاران و اولیاء به تصویر بکشد .

این الگو به بسیاری از موقعیت های زندگی کودکان عادی و استثنائی تعمیم پذیر و به سادگی در جمع خانوادگی ، مسافرت ، گردش یا سایر موقعیت های تفریحی قابل استفاده است .

ـ قصه گویی :

قصه یا داستان به نوشته ای گفته می شود که فکر نویسنده ی آن درقالب حکایتی به خواننده عرضه می شود . خواه داستان جنبه ی تخیلی و غیرواقعی داشته باشد . خواه واقعیت زندگی با جامعه تخیل و غیرواقعی مزین شده باشد . (نوراحمد۱۳۸۵)

از کتاب های داستانی و قصه ها می توان برای مخاطب قراردادن حوزه ی وسیعی از مسائل مانند : رفتارهای حمایت کننده ، ترس از تنهایی ، رازها و ارتباط ها و مانند آنها استفاده کرد . بعنوان نمونه شاید کتابی بتواند به کودک قدرت «نه گفتن» را بیاموزد . (محمد اسماعیل۱۳۸۱)

همچنین قصه ابزار بسیار مناسبی برای کمک به رشد کودک است که درصورت غفلت ضربه های جبران ناپذیری ازاین راه متوجه کودک خواهد شد . کودکان با شنیدن قصه های نامناسب جوانانی بی اراده ، ترسو و ضعیف النفس خواهند شد . درمقابل قصه های مناسب می توانند افرادی مسئول شجاع و با اراده پرورش دهند . (منصوری۱۳۷۴)

زمانیکه کودک قصه ای را می خواند خود را بجای قهرمان آن قصه می گذارد ، بنابراین یکی از ویژگی های قصه باید این باشد که قهرمان قصه ، خواه انسان ، خواه پری یا حیوان به تنهایی از شایستگی لازم برای عبور ازموانع مسیر زندگی برخوردار باشد . (وزیری۱۳۵۷)

هنگامیکه شناخت کاملی از جهان وجود ندارد نیاز نسبت دادن معنا به تجارب احساس می شود بدین ترتیب ، تجربه ها و رویدادهای عمرطولانی هریک از افراد به قصه تبدیل می شود . حوادث قصه بایستی با یکدیگر مرتبط باشند و در مخاطب صورت های ذهنی قوی ایجاد کند . زبان قصه باید ساده باشد تا کودک قادربه فهم و تقلید از آن گردد . ازآنجا که کودکان بیشتر به محسوسات توجه دارند ، تمام قصه می بایست درباره ی امور و مسائل محسوس باشد نه امور معقول و معنوی که از تصور آنها به دور است . قصه باید قادر باشد خاطره ها ، افکار، اطلاعات و تجربه های مفید را به کودکان الهام کند و تجربه های تازه ای دراختیار آنان قراردهد و سرانجام اینکه قصه باید رنگ عاطفی داشته باشد و هیجان های متعددی را درشنونده برانگیزاند . (شعاری نژاد۱۳۷۸)

قصه گویی هنر گوش دادن را تقویت می کند و چنانچه قصه ای که برای کودکان نقل می شود ارزش شنیدن داشته باشد ، آنان مشتاق یادگیری کلیدهایی می شوند که نمادها را برای آنها می گشایند و معنا می بخشد . کودک کاملاً با شخصیتها و حوادث مستقل قصه همراه می شود و آنها را با دیگر موقعیت های زندگی روزمره خود همسان می پندارد . شنیدن قصه امکان تصویرسازی را برای کودک فراهم می سازد . کودک با شنیدن قصه ، صحنه ها ، اعمال و شخصیتهای آنرا خلق می کند و این توانایی بر رشد شناختی و اجتماعی کودک تأثیر مثبتی دارد . (گرین / آدینه پور۱۳۷۸)

ـ اهمیت قصه گویی در زندگی کودک :

کودکان در دنیای قصه زندگی می کنند آنها با قصه ها بازی می کنند ، بیدارمی شوند ، می خوابند و حتی درعالم خواب نیز قصه ها را دنبال می کنند . این دلبستگی به حدی که حتی شلوغ ترین بچه ها با آرامش به قصه ، گوش می سپارند . همچنین ، بچه ها ازشنیدن قصه ها چیزهای بسیاری میآموزند . (رحمان دوست۱۳۶۹)

که شاید درشرایط دیگر، هرگز رغبتی به یادگیری آن نشان نمی دادند . علاوه براین ، قصه گویی ساده ترین ، ارزانترین و موثرترین بزاری است که امکان اجرای آن برای همه حتی خانواده ها وجود دارد . چراکه به هیچ گونه وسیله و مقدماتی نیاز ندارد . (پلویسکی۱۳۷۲)

به این ترتیب قصه گویی از یک سو نقش مهمی در زندگی کودک دارد و ازسوی دیگر ابزاری در دسترس و بدون هزینه است لذا استفاده از آن در رشد و تربیت کودکان درحین موثر بودن ، ساده و مقرون به صرفه است با این وجود واقعیت نشان می دهد که امروز دراکثر موارد از این ابزار تربیتی غفلت شده است . به ویژه درمدارس ، بیشترمعلمان ، قصه گویی را برای خود ننگ و حقارت و برای دانش آموزان اتلاف وقت می دانند و از فواید و ارزش های تربیتی فراوان آن غافل هستند . (شعاری نژاد۱۳۸۴)

لذا به قصه گویی بعنوان یک شیوه یک ابزار برای تحقق اهداف مدرسه نگریسته نمی شود حتی در خانواده ها که احتمال استفاده از قصه گویی بیشتر است درغالب موارد از آن تنها برای خواباندن کودکان کوچکتر استفاده می شود . درمورد کودکان بزرگتر تصویر برآن است که چون خودشان قادر به طالعه هستند . قصه گویی برای آنها ضرورتی ندارد این درحالی است که شنیدن قصه از زبان قصه گو دارای تأثیراتی است که هرگز از طریق مطالعه بدست نمی آید . نقل است که مادری فرزند باهوش خود را نزد انیشتن برد و خواست راهی برای رشد خلاقیت و دانشمند شدن کودکش بیابد .

 انیشتن گفت : برایش قصه بگوئید . مادرگفت : خوب بعد از آن چکارکنم ؟ دوباره گفت : بازهم برایش قصه بگوئید . مادر گفت بسیارخوب ، اینکار را می کنم ، اما می خواهم فرزندم چون شما دانشمند شود . انیشتن مکثی کرد و دوباره گفت : برایش قصه بگوئید ! درپایان باید گفت علی رغم مسائل فوق به نظرمی آید علاقه فطری نوع بشربه شنیدن قصه وتجربه های موفق جهانی در استفاده ی تربیتی از قصه گویی (زاس۱۳۸۰) سرانجام بر کار مربی پرورشکاران و همه ی کسانی که به نحوی با رشد و پرورش کودکان درگیرند تأثیر بگذارد و قصه گویی بعنوان فعالیتی محوری درتعلیم و تربیت کودکان مورد استفاده قرار گیرند .

ـ از چه داستانهایی می توان استفاده کرد ؟

طیف وسیعی از داستانها و متون را می توان برای راه اندازی کاوش فکری و فلسفی کودکان درخانه و مدرسه بکار برد . از انواع داستانهای زیر می تواند بعنوان محرکهایی برای فعالیت فکری کودکان ۶ تا ۱۲ ساله استفاده کرد .

۱ ـ کتاب های مصور :

اگرچه به این کتابها ایراد وارد است ولی برای سنین پائین ۲ تا ۶ سالگی موثر هستند . ایراد این است که با قراردادن تصویر در کتابهای کودکان ، ما کاری را انجام می دهیم که کودکان خود باید انجام دهند ، یعنی ایجاد تصویر ذهنی که با مطالب کتاب و تفسیر آن همراه باشد . به این دلیل که بعد کلامی و تجسمی ، دوبعد مجزای هوش هستند و باید در دوبخش مختلف مغز پردازش شوند . از طرفی اگر تصاویر به اندازه ی جملات در خود واحدهای معنایی متناسب با داستان را ندارند درعین حال تصاویر مستلزم تفسیر و معناسازی فعال هستند .

۲ ـ شعر :

شاعر آمریکایی «رابرت فراست» گفته است «شعر باشور آغاز می شود و به شعور می انجامد» و حسن شعر به اعجاز آن است . اگر اشعار متشکل ازبهترین کلام و بهترین ترتیب باشند ، خواننده را به چنین چالشی خواهد کشاند که این کلمات چه معنایی دارند ؟ و چه مسائلی را مطرح می کند ؟

۳ ـ داستان واقعی :

داستانهای غیرخالی هستند که در دنیای واقعی اتفاق می افتد ؛ به طورمثال ، معلم می تواند تابلوی اخبار هرهفته را با همکاری دانش آموزان تهیه کند و از آنها بخواهد هرچه را می خواهند و هرچه را می خوانند یا می شنوند زیرسوال ببرند . برای شروع جامعه ای مبتنی برهویت و کاوش گری هیچ راهی بهتراز زیر سوأل بردن اخبار روز نیست . هرداستان یا کتابی که کودکان می خوانند می تواند تبدیل به داستانی برای تفکر شود به شرط اینکه معلم یا همکلاسی های کتاب خوان او، داستان را با پرسش ها و مشارکت خود برای بحث پیگیری کند .

ـ داستان چگونه برکودکان اثرمی می کند ؟

عنصر مهمی که بر بیان داستان تمثیلی نیروی نفوذ و تآثیرمی بخشد «تطابق یابی» است . برای درک قدرت داستان ، این مفهوم بسیار اساسی است اما برای فهم آن لازم است دواصطلاح بنیادی دیگر را بطورمختصر تعریف کنیم : هر داستان دوساختار دارد که در دوسطح متفاوت برشنونده تأثیر می گذارد .

ـ روساخت و ژرف ساخت :

۱ ـ روساخت همان است که مخاطب هنگام قصه گویی می شنود . یعنی همان جملات ، صداها و توالی عبارات این سطح ظاهری اشتغال کننده ی ذهن خودآگاه را تشکیل می دهد .

۲ ـ ژرف ساخت داستان فراهم کننده ی عناصری است که با مشکل شنونده از آن راه به معنای عمیق تری دست می یابد . این سطح عمیق تر معنای عمدتاً درسطح ناخودآگاه بوجود می آید .

تطابق یابی نیز فرآیند ذهن ناخودآگاه است . وقتی کودکان به داستان گوش می دهند پیوسته آنچه را می شنوند ، به خاطرات خود پیوند می ده%